بررسی تأثیر زبان قصه های عامیانه دوره قاجار بر نثر داستانی جمالزاده

محمدعلی نقیب الممالک شیرازی، نقّال باشی دربار ناصرالدین شاه قاجار، به سبب دارا بودن استعداد و ذوقی لطیف، به همراه اطلاعاتی جدید درباره داستان که باید آن را دستاورد عواملی چند، از جمله آشنایی وی با ترجمه داستانهای خارجی دانست، آثاری زیبا و مردم پسند را خلق کرد. زبان قصه های عامیانه دوره قاجار، زبان گفتاری مردم کوچه و بازار آن عصر است؛ زبانی ساده، بی تکلّف و قابل فهم که قصه گو سعی می کند، مطلب خود را به ساده ترین شکل ممکن بیان کند و برای جذاب و گیراتر نمودن این قصه ها، در لابه لای آنها از لغات، ترکیبات، کنایات، اشعار و ضرب المثلهای عامیانه رایج در میان مردم عامه استفاده کند. قصه های عامیانه دوره قاجار را باید سرچشمه اصلی تحول زبان داستانهای امروزی دانست؛ زیرا نویسندگان داستان های نوین فارسی در دوره های بعد، زبان این قصه ها را سرمشقی خوب برای همسان سازی زبان داستانهای خود، با زبان گفتگوی مردم قرار داده اند. جمالزاده نخستین نویسنده ای است که علی رغم کاربرد تکنیک داستانهای اروپایی، به واسطه برخورداری وافر از فرهنگ و ادب فارسی، توانسته است با استفاده از زبان قصه های عامیانه دوره قاجار در داستانهای خود و نیز ترکیب ماهرانه آن با زبان ادبی، روشی نوین و برجسته را در نثر بیافریند. در واقع وی نیز همچون نقیب الممالک، از کلمات و اصطلاحات عامیانه به تناسب هدفش، از کلمات عربی به علت مطالعه زیاد کتابهای مالامال از لغات و اصطلاحات عربی و از واژگان ترکی به سبب رواجش در بین گفتگوهای روزمره مردم عامه، بسیار استفاده کرده است؛ همچنین به انگیزه ایجاد حال و هوای ایرانی در داستانهای خود، متأثر از این قصه ها به باستان گرایی توجهی خاص نشان داده است. ویژگی های نحوی ای شامل: بلندی جمله ها در روایت کردن داستانها، کوتاه بودن جملات برای گفتگوی شخصیتها، حذف و عدم حذف رای مفعولی، ترکیبات وصفی و اضافی، افعال مرکب و پیشوندی که خود از مصادیق کهن گرایی و برجسته سازی متن به شمار می آید، سود جسته است داستانهای وی سرشار از تکیه کلامهایی است که در بین مردم کوچه و بازار رایج بوده است. از گونه ادبی ضرب المثل بسیار بهره گرفته و برای آراستن نثرخود اشعار عامیانه و رسمی را به کار برده است؛ نیز در آثار جمالزاده، کنایه به علت استفاده زیاد مردم عامه از بسامد بالایی برخوردار است و از لحن های طنزآمیز، حماسی، تراژیک و خشم آلود در قسمتهای روایت داستانهایش استفاده کرده است و لحن گفتگویی شخصیتهای داستانهای وی معرف طبقه اجتماعی و خاستگاه فکری آنهاست.